ویرایش کتاب‌های دکتر شریعتی

در چند سال گذشته بخش عمده‌ای از کار ویراستاری‌ام، ویرایش بعضی کتاب‌های دکتر شریعتی برای چاپ‌های تازه بوده است. این چاپ از کتاب‌ها به وسیلۀ نشر سپیده‌باوران و با کسب موافقت از خانوادۀ محترم دکتر انجام شده است. چند عنوان کتاب از چاپ برآمده و بقیه نیز در برنامۀ کار است.

حالا پرسش این است که «چرا ویرایش؟» و «آیا ویرایش این کتاب‌ها بدون تصرف در متن‌شان بوده است؟» باید اول پرسش دوم را پاسخ بدهم که بله، ما در آثاری که مؤلف‌شان در قید حیات نیست، حق هیچ تصرفی در محتوای متن نداریم و کار باید فقط در حد ویرایش فنی انجام شود یعنی نقطه‌گذاری، پاراگراف‌بندی، یکسان‌سازی رسم‌الخط، استخراج فهرست‌ها و امثال این‌ها.

نسخه‌های معتبر کتاب‌های دکتر شریعتی، در دهۀ شصت توسط دفتر تنظیم و نشر آثار ایشان منتشر شده است. این‌ها با همه اعتباری که از نظر محتوا دارد، از نظر فنی با معیارهای امروزینِ چاپ و نشر برابر نیست. البته بعضی از این کتاب‌ها در سال‌های اخیر و با حروفچینی کامپیوتری تجدید چاپ شده است، ولی متأسفانه چنان پرغلط است که باز چاپ‌های قدیم بر این‌ها ارجحیت دارد. در مجموع ما متن پیراسته، منقح و دقیقی از بیشتر آثار دکتر شریعتی به دست نداریم. کتاب‌های چاپ قدیم با رسم‌الخط و نقطه‌گذاری‌ای مطابق هنجار سال‌های دهۀ شصت منتشر شده است. در بسیار جای‌ها ویرگول و نقطه به جای همدیگر به کار رفته‌اند. علامت خطاب (!) بیش از حد و در مواردی غالباً غیرضروری آمده و گاه نقل‌قول‌ها فاقد گیومه‌اند. این‌ها خواندن و دریافت متن را در مواردی دشوار و حتی خطاآفرین می‌کند، به ویژه با توجه به سبک نثر دکتر شریعتی. مرحوم دکتر شریعتی نثری خاص داشته است با جملاتی طولانی، جمله‌های معترضه بسیار و عبارت‌های توصیفی متوالی. در چنین نثری نقطه‌گذاری دقیق متن ضروری است، چون چه بسا که با حذف یا جابه‌جا شدن یک نقطه یا ویرگول، معنای کل عبارت عوض می‌شود. از این روی در ویرایش ما تشخیص درست نقطه‌گذاری متن کار آسانی نبود. گاه باید یک عبارت چند بار خوانده می‌شد تا دریافت می‌شد که نویسنده به راستی چه می‌گوید و آنگاه بر اساس محتوای کلام، نقطه‌گذاری می‌شد.

از این‌ها گذشته گاه غلط‌هایی تایپی در متن چاپ‌های قدیم و جدید دیده می‌شود. بعضی‌ از این غلط‌ها محرز است و روشن، ولی بعضی مبهم است و به درستی نمی‌شود دانست که این یک غلط تایپی است، یا درست است و ما آن را غلط پنداشته‌ایم.

این قضیه کار ویرایش ما را خیلی دشوار می‌کرد، چون باید با توجه به محتوای کلام و سبک نثر دکتر، تشخیص می‌دادیم که اصل کلمه چه بوده است. در واقع در اینجا بحث اصلاح متن در کار نیست، بلکه رسیدن به اصل نگارش دکتر شریعتی مهم است، آن هم در حالی که ایشان اکنون در میان ما نیست. مثلاً در جایی در کتاب «علی» دکتر، به نقل از کسی، عبارت «او غم می‌گیرد» آمده است و ممکن است تصور کنیم صحبت از غم و غصه است و این با محتوای کلام سازگار نیست. ولی در کتابی دیگر از ایشان یعنی «تشیع صفوی و تشیع علوی»، همان نقل قول به صورت «اُقم می‌گیرد» آمده است و این درست است.

اصلاح این خطاهای تایپی، افتادگی‌ها و کلمات زاید متن در عین حفظ امانت، شبیه راه رفتن بر لبۀ تیغ بود. باید با خواندن چندین‌بارۀ یک جمله یا پاراگراف و حتی گاه مشورت با اهل علم و یا مراجعه به منابع دیگر، درمی‌یافتیم که اصولاً کلمۀ مورد نظر خطاست یا نه. اگر خطاست، آیا خطای تایپی است، یا سهوالقلم نویسنده بوده است؟ و اگر خطای تایپی است، محرز و غیرقابل تردید است یا قابل تردید؟ در هر مورد باید روشی خاصی به کار می‌بستیم. مثلاً خطای محرز تایپی را در متن اصلاح می‌کردیم؛ خطای احتمالی را اصلاح نمی‌کردیم، ولی در پاورقی یادآور می‌شدیم که احتمالاً اصل کلمه فلان چیز است. چنین شد که در ویرایش ما پاورقی‌های بسیاری به متن افزوده شد که حاصل اظهار نظر ما در مورد خطاهای تایپی بود. باز در عین حال حفظ امانت هم بسیار مهم بود، به گونه‌ای که حتی در مورد خطاهای محرز و مسلم نیز در پاورقی تذکر دادیم، تا کاری مبهم و مشکوک نکرده باشیم و اگر کسی میان این چاپ و چاپ‌های قبلی تفاوتی می‌بیند، بداند که از کجاست.

ولی همه کار ما در ویرایش آثار دکتر شریعتی، همین‌ها نبود. در متن کتاب‌ها آیات قرآن، احادیث و دیگر عبارت‌های عربی آمده است که گاه بدون اعراب‌گذاری است، گاه بدون ترجمه است و گاه حتی به اشتباه نقل شده است (مثل بعضی آیات قرآن) چون کتاب‌های دکتر غالباً حاصل سخنرانی‌های ایشان است و در سخنرانی، گاه اشتباهی در نقل آیه صورت می‌گیرد. ما همه این آیات، احادیث و عبارت‌های عربی را باید اعراب‌گذاری و ترجمه می‌کردیم و با اصل مطابقت می‌دادیم.

و بالاخره کار مهم دیگر در انتشار آثار دکتر شریعتی، استخراج فهرست‌های اعلام و فهرست‌های راهنماست. در بیشتر کتاب‌هایی که ما ویرایش کردیم، آیات قرآن، احادیث، نام اشخاص، نام جای‌ها، نام کتاب‌ها، مفاهیم و تعبیراتی که در متن آمده است، در انتهای کتاب فهرست شده است. البته بعضی از چاپ‌های قدیم هم این فهرست‌ها را داشت، ولی نه به این جامعیت و دقت.

ولی در هر حال حس می‌کنم که بهره‌ای که من از این برنامۀ کاری برده‌ام، بیشتر از کاری است که برای این کتاب‌ها کرده‌ام و آن، توفیقی بوده است که در خواندن یا بازخوانی کتاب‌های دکتر شریعتی به من دست داده است. من باید اعتراف کنم که کتاب‌های دکتر را آنچنان که می‌باید، نخوانده بودم و هم بدین سبب بود که بسیار پرسش‌ها چه در مورد خود او و چه در مورد بعضی مباحث فکری و اعتقادی برایم طرح شده و بی‌پاسخ مانده بود. در مواردی هم به پاسخ‌هایی یا باورهایی رسیده بودم که به سبب خارج بودنشان از هنجار باورهای سنتی و گاه خرافه‌آمیزی که عموم مردم از دین دارند، در آن‌ها تردید داشتم و با کتاب‌های دکتر به آرامش خاطری دست یافتم. در مجموع اکنون با بهره‌های بسیاری که از دیدگاه‌ها و تحقیقات دکتر در موضوعات گوناگون یافته‌ام، باوری عمیق به عظمت مقام فکری دکتر شریعتی یافته‌ام و مطمئنم که هر کس که حداقل کتاب‌های کلیدی و مهم دکتر را بخواند، به این باور خواهد رسید، البته با این شرط که انصاف و دوری‌گزیدن از پیش‌داوری‌های ناصواب را پیشه کند.

امیدوارم که عمر به من اجازه دهد و تنگناهای چاپ و نشر به ناشر اجازه دهد و این ویرایش و تجدید چاپ کتاب‌های دکتر ـ که تا کنون هشت عنوان آن انجام شده است ـ به فرجام رسد.

یادداشت: این مطلب در ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ در روزنامۀ شهرآرا مشهد چاپ شد. گفتنی است که پس از آن زمان تا کنون هم انتشار آثار دکتر شریعتی در انتشارات سپیده‌باوران ادامه داشته و چند عنوان کتاب دیگر در این سال‌ها منتشر شده است. البته  ویرایش کتاب‌های اخیر، عمدتاً برعهدۀ خانم زینب پزشکیان بوده است و من فقط بر کار نظارت کرده‌ام. بعضی از کتاب‌های قدیم هم به دست جناب محمد نورالهی ویرایش شده است. از هر دو عزیز سپاسگزارم.